Schaamte gedijt bij geheimhouding. Schaamte is goedpraten en goedpraten is schaamte. Het goedpraten is vaak zo subtiel en we doen het op zo’n grote schaal dat we zelf niet doorhebben dat we dit doen. In het Engels wordt het vertaald als ‘To justify’ (rechtvaardigen) of nog subtieler: To explain away. Onze geest is heel slim in het verhaaltjes bedenken waarom iets gebeurt. Als iets niet goed voelt maar toch gebeurt, dan is het wegpraten van de gebeurtenis een verzachtende methode om met de pijn te kunnen leven.
Geheimhouding maakt ziek
Een geheim bewaren is heel moeilijk. Als het geheim zo groot is en de schaamte eromheen zo groot dat het ondraaglijk wordt, dan kan schaamte zich uiten in ziekte. Je bent zo ziek als je geheimen groot zijn. Stress neemt af door openheid van zaken en gezondheid neemt dan toe.
Maar waarom hou je iets geheim?
Iets geheim houden uit schaamte is een defensiemechanisme. De vuile was niet buiten hangen, je niet verdedigen, geen weerwoord bieden kan als voordeel hebben dat je niet verstoten wordt. Stel dat iemand achter jouw geheim komt. Dat iemand jouw schaamte doorprikt. En dat het resultaat is dat je verstoten wordt. De pijn van isolatie die je voelt als je verstoten wordt omdat je ‘uit de school klapt’ kan vele malen groter zijn dan onacceptabel gedrag van anderen toelaten. We doen alsof. Soms is de angst en de pijn zo diep dat het niet lukt om erover te praten. Juist dit is schaamte, het niet kunnen vertellen.
Moest je iets geheim houden?
O wee als je het doorverteld. Deze zin kennen we allemaal toch? Iets geheim moeten houden is heel pijnlijk. Het kan jaren aan je vreten om iets niet te mogen zeggen. De mond snoeren met dwang als:
- chantage (als jij het zegt dan….)
- geld (zwijggeld)
- bedreiging met fysiek geweld
- bedreiging met onthulling (als jij het zegt dan zeg ik dat jij medeplichtig was)
- jouw woord tegen het mijne
Schaamte kan als machtsmiddel ingezet worden om iemand het zwijgen op te leggen. Schaamte kan opgelegd worden voordat iemand zijn macht misbruikt om jou iets aan te doen. Als iemand zich schaamt, ook al is hij of zij het slachtoffer, is het voor een dader eenvoudig om ‘er mee weg te komen’. Iemand die zich schaamt zal zijn mond wel houden. Bij misbruik is er een dubbele ‘gevangenis’. Eerst is er de pijn van het misbruik en vervolgens het geheimhouden.
Collectieve geheimhouding
Moraliteit oefent een grote druk uit op individuen, gezinnen, culturen en geloofsovertuigingen. Het collectieve ontkennen van het bestaan van iets rust echter niet evenredig op evenveel schouders. Door gezamenlijk naar een zondebok te wijzen is het probleem ‘opgelost’. De gevangenissen zitten vol met eigenschappen die we misschien allemaal wel hebben maar niet willen zien. Wat wel mag en wat niet mag is in elk land en elk gezin anders. Het probleem buiten onszelf zien zorgt echter niet dat het probleem weg is. Als iets dat iemand wordt aangedaan ons pijnlijk herinnerd aan onze eigen schaamte kan er zelfs sprake zijn van victim blaming. Er is dan sprake van een driedubbele pijn-gevangenis:
- de pijn van het moment dat je iets is aangedaan
- het zwijgen dat je is opgelegd (alleen de pijn moeten verdragen)
- met de nek aangekeken worden door je leefomgeving
Georganiseerde misdaad: Omerta
Een verregaande vorm van collectieve geheimhouding is de omerta (in het Italiaans ‘omertà’), de geheimhoudingsplicht in de erecode van de Italiaanse georganiseerde misdaad, zoals de Siciliaanse maffia, de Napolitaanse camorra of de Calabrese ‘ndrangheta. Deze geldt voor de maffialeden zelf, maar ze wordt veelal ook verwacht van buitenstaanders en potentiële getuigen van maffia misdrijven. Het collectief zwijgen, in de doofpot stoppen en anderen onder druk zetten hun mond te houden is uiterst georganiseerde misdaad.
Schaamte moet je heel veel moeite doen om iets niet aan het licht te laten komen. Om je eigen web van (zelf)bedrog vol te houden heb je mogelijk onbewust een heel scala van façades opgebouwd. Dit noem je het ego. Het ego als vals zelfbeeld houdt het idee in stand dat je niet boos wordt, niet hebzuchtig of andere lagere emoties kunt toelaten. In feite kun je het samenwerken van je eigen negatieve emoties ook georganiseerde misdaad noemen.