De fight, flight, freeze (vecht, vlucht, verstar) reacties zijn overlevingsmechanismes op momenten van gevaar. In een seconde maak je de keuze of je moet vechten, vluchten of verstarren. Als het gevaar geweken is, kan het lichaam nog steeds alert zijn om in actie te komen. Het kan daardoor onvoldoende tot rust komen. De film Frozen laat goed zien hoe de laatste reactie, Freeze, ontstaat en gelijk is aan schaamte.
Bevriezen en ontdooien
Schaamte en bevriezen zijn dezelfde emoties. Bij bevriezen worden je emoties uitgeschakeld. Je bent in verwarring en kunt tegelijkertijd niets uitbrengen. Om te kunnen ontdooien van een bevroren toestand moet je weer gaan voelen. Weer opnieuw gaan luisteren naar je lichaam en naar je emoties. Het helpt om emoties niet te bagatelliseren. Probeer te voelen wat je ervaart en kijk of je het onder woorden kunt brengen. Vaak blijkt er onder de bevroren laag angst, woede of verdriet te zitten.
Het smelten van de schaamte van Elsa in Frozen
Het is niet voor niets dat de film Frozen al jaren erg populair is bij jonge meisjes. De film Frozen is een parabel van het creëren en uiteindelijk smelten van de schaamte-bevriezing.
Frozen vertelt de intense relatie van twee zussen, Elsa en Anna. Elsa heeft een spirituele kracht, waardoor ze anders is dan anderen. Ze kan kou en ijs creëren met gedachtenkracht. Dit komt naar buiten via haar handen. Omdat de kracht niet herkend wordt, leert ze er ook niet mee om te gaan. Op een dag speelt Elsa met Anna en gaat het mis. Terwijl Elsa met haar kracht speelt, ze creëert sneeuwbergen, raakt ze per ongeluk haar zusje. Anna raakt zwaargewond maar kan gelukkig genezen worden. Maar de kracht van Elsa moet in de ban. Haar ouders vertellen haar dat ze de kracht moet verbergen voor de buitenwereld. Ze mag het nooit meer gebruiken. Uit angst voor haar kracht sluit Elsa zich op in haar kamer en ontwijkt alle contact, ook met haar zusje.
Geconfronteerd met een macht die ze niet weet te beheersen, wordt Elsa verantwoordelijk gehouden voor het kwetsen van haar zus. Ze is niet getroost of verteld dat het een ongeluk was. Ze krijgt geen middelen aangereikt om met haar kracht om te gaan zodat ze kan blijven spelen met Anna wat van vitaal belang is voor beide jonge meisjes. Er wordt voor haar geen manier gevonden om haar boosheid te uiten.
Schaamte wordt geboren uit verschil. Als je op de een of andere manier anders bent dan anderen, en het verschil moet verbergen om erbij te horen, wordt schaamte geboren. Je kunt niet langer jezelf zijn in de maatschappij. Schaamte kan je zelfs afsnijden van degenen waar je van houdt. Door haar te vertellen dat ze haar verschil moest verbergen, schaden de ouders van Elsa haar zonder dat ze het weten. Ouders die een kind verbergen uit schaamte, uit een misplaatste wens om hen te helpen om in de wereld te overleven geven het kind een gevoel van schaamte. “Laat niemand het weten. Laat niemand zien wat jou anders maakt.” Deze woorden kunnen maar tot één conclusie leiden bij het kind: “Er is iets mis met mij. Als ik echt mezelf ben, zal ik anderen schaden of ze zullen me kwaad doen. Ik moet me verstoppen.”
Haar goedbedoelende vader maakt de zeer gevaarlijke en typische fout van het verwarren van controle met repressie. Hij geeft haar handschoenen om haar handen te bedekken. In plaats van haar kracht te accepteren en haar ermee te leren omgaan, leert ze te onderdrukken en te verbergen. Haar vader geeft haar de mantra “Verberg het. Voel het niet. Laat het niet zien.” Dat is het recept voor schaamte. Schaamte gedijt op geheimhouding. Nu is haar kracht, die uniek is en mooi zou kunnen zijn, gebonden aan schaamte. In plaats van het plezier te voelen om krachtig en uniek te zijn, voelt Elsa zich alleen maar beschaamd. Ze kan zich zelfs niet verbinden met haar eigen zuster, die haar constant aanspreekt. Ze geeft de belangrijkste relatie van haar jonge leven op.
Onderdrukking van boosheid
Elsa’s kracht om ijs te maken is zowel mooi als gevaarlijk. Inderdaad, de film Frozen begint met mannen die ijs oogsten en erover spreken als mooi en gevaarlijk. Dit is de metafoor van de film.
Oorspronkelijk gebruikt Elsa haar kracht om vreugde en schoonheid te creëren, om met haar zuster te spelen en haar te plezieren. Als er iets misgaat, bemoeien haar ouders zich precies op de verkeerde manier – net zoals zovele ouders doen. Wat mooi was, werd gevaarlijk – en schandelijk. Nu krijgt het ijs een andere betekenis en een emotionele waarde. Als Elsa nu boos is, haalt ze uit met ijs. Haar speciale kracht loopt uit de hand. Het wordt een metafoor voor de emotie van boosheid. Woede is onze meest mobiliserende emotie als het gecontroleerd en gekanaliseerd blijft. Het zorgt ervoor dat we obstakels overwinnen en dingen voor elkaar krijgen. Het zorgt dat we in beweging komen om voor onszelf en voor anderen op te komen. In schaamte wordt die beweging gestopt.
Boosheid zonder controle kan echter ernstige gevolgen hebben. Dus de natuur heeft ons een emotie gegeven om boosheid te beheersen, om het te dimmen zodra het begint. Deze emotie is schaamte. Schaamte is ontworpen om ons uit de problemen met de samenleving te houden. En boosheid is de emotie die ons de meeste problemen kan bezorgen.
Als de dochters volwassen worden, wordt op het kroningsbal het geheim van Elsa per ongeluk onthuld. Elsa wordt vervolgens vernederd en gemeden, ze wordt een monster genoemd door mensen die bang zijn en niet op de hoogte zijn. Er zit voor Elsa niets anders op dan weg te gaan na deze publieke vernedering. Elsa voelt zich verkeerd begrepen, beschimpt, verbannen uit haar land en haar volk, wat de meest extreme vorm van beschaming is. Ze neemt de benen, verlaat de maatschappij en, voor de eerste keer, is ze in staat om krachtig en vrij te zijn. Ze gebruikt haar immense kracht om haar eigen mooie ijswereld te creëren. Haar lied “Let It Go” is een toonbeeld van zelfexpressie en kracht. Het is niet verrassend dat het een hit is geworden en overal wordt gezongen. Het schud ons wakker en zorgt ervoor dat we ons krachtig voelen.
De vrijheid van Elsa heeft echter een prijs. Om zichzelf te zijn, heeft ze voor isolatie gekozen. Ze kan alleen zichzelf zijn als ze helemaal alleen is. Nu wordt het ijs een metafoor voor het afstoten van mensen, omdat het ‘koud van hart’ is. Zelfs haar zuster kan haar niet meer bereiken. Het ijs wordt nu een metafoor voor schaamte. “Ik zal zijn wie ik ben, zelfs als ik door de maatschappij wordt gemeden. Ze zullen me nooit accepteren, ik kan er niet in passen, dus ik zal mijn eigen wereld creëren.” Toch is dit zeker beter dan het verbergen en ineenkrimpen. Ze is alleen, maar ze is vrij. Omdat we allemaal te maken hebben met de eisen van de samenleving en de druk om er in te passen, kunnen we de vreugde waarderen die ze nu voelt.
Dan vertelt haar zus Anna, die haar heeft achtervolgd, dat de stad die ze heeft achtergelaten ook bevroren is. Ze kan niet alleen met haar kracht zijn en anderen geen pijn doen. Als we ons in schaamte bevinden, bevriezen we vanbinnen. We kunnen anderen niet zien. We kunnen niet van hen ontvangen of zien hoe onze acties hen beïnvloeden. Maar we maken nog steeds deel uit van een sociaal netwerk en we zijn nog steeds verbonden, ook al voelen we het niet. Elsa wordt opnieuw herinnerd aan het effect van haar speciale kracht en zinkt in wanhoop. Ze kan niet gewoon kiezen voor schaamte en isolatie, maar ze ziet ook geen alternatief.
Eindelijk, achtervolgd en aangevallen vanwege haar uniekheid, wordt Elsa bijna gedood door het gevaarlijkste en moeilijkste personage uit de film. Hans, de jongste van 12 jongens, is bereid alles te doen om iemand van aanzien te worden. Hij is sluw en misleidt iedereen. Hans, die lijdt aan gebrek aan vooruitzichten, heeft alle schaamtegevoel verloren. Er is geen gevoel van schaamte of fatsoen om hem op één lijn te houden. Omdat hij geen “gezonde schaamte” heeft, kan hij heel gemakkelijk anderen voor de gek houden over zijn bedoelingen. Zijn laatste aanval op Elsa begint met schaamte. “Je zuster is dood”, liegt hij. “Ze stierf in mijn armen. Het was jouw schuld. Je hebt haar gedood.”
De gevolgen zijn ook ernstig voor Anna, het kleine zusje van Elsa. Ze is beroofd van gezelschap, alleen gelaten en geïsoleerd in het grote kasteel. We zien haar zingen bij Elsa’s deur “Wil jij een Sneeuwman bouwen?” Maar ze krijgt geen antwoord, behalve “Ga weg.” Anna internaliseert echter de emotie van schaamte niet volledig. Hoewel ze, net als echte kinderen, verward blijft, komt ze nooit tot de essentiële conclusie: “Elsa wil niet met me spelen, en ik ben helemaal alleen, omdat er iets mis is met mij.” Ze raakt die conclusie aan, maar bereikt nooit helemaal het gevoel van schaamte.
De consequenties hiervan zijn interessant. Anna handhaaft haar totale onschuld en gevoel voor macht ondanks de situatie. Ze wordt verliefd op de eerste man die ze ontmoet. En ze gaat ervan uit dat ze alles kan, hoe moeilijk of gevaarlijk ook. In plaats van te bevriezen, zoals Elsa deed als reactie op haar isolatie en verlatenheid, ontwikkeld Anna een gewaarzijn en acceptatie van menselijke beperkingen. Als giftige schaamte een staat van bevriezen is, zo duidelijk weergegeven in Elsa, dan is gezonde schaamte een waarschuwende pauze, een kwaliteit van dingen herzien, kijken voordat je springt. Anna kan geen moeilijkheden en gevaren zien als ze duidelijk voor haar staan. Ze wordt verleidt door de zeer gevaarlijke narcist Hans. Hoewel haar gebrek aan beperking erg charmant is in de film, kan dat niveau van naïviteit in het echte leven vreselijke gevolgen hebben in termen van mensen die kiezen als vrienden, zakenpartners of echtgenoten.
Het thema om de pijnlijke waarheid niet te zien, wordt versterkt door het karakter van Olaf, een sneeuwman, tot leven gebracht door Elsa, die ernaar verlangt en ervan droomt in de zomer in de zon te zonnebaden. Charmant en magisch – maar potentieel zelfvernietigend.
Een daad van ware liefde
Frozen heeft nog een diepere wending. Omdat mensen van nature willen verbinden met andere mensen, van geboorte tot dood, is het alleen in verbinding dat we kunnen gedijen. Elsa heeft geprobeerd Anna zover te krijgen dat ze haar alleen laat, maar heeft mogelijk een fatale wond toegebracht. Door haar afwijzing is Anna’s hart bevroren. Binnenkort Anna zal volledig bevriezen. Ze moet gered worden.
Ten eerste presenteert Frozen de sprookjesversie van een remedie: Anna’s bevrorenheid kan worden genezen door een kus van een geliefde. De film gaat vervolgens verder om ons van dit sprookje te distantiëren. Eerst vinden we dat Anna’s geliefde Hans haar alleen maar gebruikte. Hij zal haar niet kussen, sterker nog, hij wacht tot ze sterft. Ten tweede krijgt haar echte liefde (Sven), die de berg af rent om haar te kussen en te genezen, nooit de kans. In plaats daarvan laat Anna ons zien wat ware liefde werkelijk is. Ze illustreert wat Olaf, de sneeuwman, eerder als liefde omschrijft in de film: de bereidheid om de behoeften van anderen voor te laten gaan.
Terwijl Sven, haar ware liefde, naar haar toe rent, ziet Anna haar zus bedreigd door de bedrieglijke Hans. Ze rent weg van haar geliefde en naar haar zus, en hindert de noodlottige slag van zijn zwaard richting Elsa. In een perfect hoogtepunt van de film bevriest ze op dat moment zo hard zodat het zwaard is niet schadelijk voor haar. Elsa, die Anna’s bevroren lichaam ziet, laat eindelijk haar verdriet toe. Haar verdriet doorbreekt haar schaamte, die haar zo bevroor. Terwijl ze huilt, kan ze de liefde van haar zus duidelijk zien. Ze realiseert zich dat Anna zichzelf heeft opgeofferd.
Anna’s hart wordt bevrijd door haar eigen liefde voor haar zus. En Elsa’s hart smelt nu ook. Eindelijk kan ze de liefde van haar zus ontvangen, die ze al zo lang heeft verworpen uit angst dat ze haar zus zou verwonden en het gevoel dat ze slecht en destructief is – een echte angst-schaamte. Nu, koesterend in de warme relatie die de essentie van de film is, ziet Elsa eindelijk de manier om haar gave om ijs te maken te beheersen. Het is liefde.
Het is liefde die leidt tot begrip, zorgzaamheid en aanmoediging. Niet de van angst afhankelijke, schaamte-gedomineerde onwetende liefde die haar ouders ten onrechte aan haar gaven – en die zich richtte op wat anderen er van vonden (moraliteit).
Anna’s liefde is accepteren en stelt het belang van de ander voorop. Het is niet gebonden aan angst en schaamte. Het maakt zich geen zorgen over wat anderen zouden denken. Het creëert en waardeert expansie en acceptatie, niet bevriezen en verbergen. Dit is de liefde die Anna haar in de hele film Frozen probeert te geven.
Schaamte smelten
Deze omarmende en aanvaardende liefde en verbinding is de remedie voor schaamte. Elsa’s hart wordt zachter. Haar schaamte smelt. Nadat ze eindelijk de liefde heeft opgenomen die haar schaamte haar niet zou geven, realiseert ze zich dat ze haar ontzagwekkende kracht met liefde kan beheersen. Ze smelt alle bevriezingen in het land die ze heeft veroorzaakt en vervangt het door prachtige ijssculpturen. En haar omhelzing helpt Anna ook smelten en genezen. En ze geeft Olaf, de sneeuwman, het enige wezen dat zich niet kan veroorloven om te smelten, zijn eigen persoonlijke wolk, zodat hij kan genieten van de zomer waar hij naar verlangd heeft. Alles is nu in balans. De deuren naar het kasteel en de stad, die al lang gesloten zijn, zijn nu geopend. Warmte en zon vervangen de bevriezing, verwarring en de isolatie van schaamte.
Bron: Melting the Shame Freeze in Disney’s Frozen https://healingshame.com
Het verhaal van Frozen is geinspireerd op het sprookje De IJskoningin van Hans Christian Andersen.