Schaamte reist van generatie op generatie door familiesystemen. Geheimhoudingen door schaamte zijn vaak voelbaar en dat wat niet uitgesproken wordt kan niet geheeld worden.
Pain travels through families until someone is ready to feel it.
– Stephi Wagner
Familieopstellingen leggen schaamte bloot
In het systemisch werk van familieopstellingen is schaamte een veel voorkomend onderwerp. Tijdens familieopstellingen komen vaak onuitgesproken trauma’s aan het licht. Ongeboren kinderen waar niet over gesproken wordt, familiegeheimen zoals moord, overspel of ‘fout’ zijn in de oorlog. Dat wat verzwegen wordt kan niet geheeld worden. De last van dat waar niet over gepraat wordt is daardoor echter niet minder. Integendeel: door het verzwijgen van pijnlijke gebeurtenissen wordt de last zwaarder. Vaak is niet de ingrijpende gebeurtenis wat het trauma veroorzaakt. Hoe er door een familiesysteem vervolgens mee om wordt gegaan bepaalt de mate van het trauma (Gabor Maté).
Systemisch werk wordt overigens ook gebruikt in het bedrijfsleven. Dezelfde systemen en rollen zijn ook op het werk te herkennen. In bedrijven en organisaties zijn dezelfde familiesystemen werkzaam. Om een familiesysteem te begrijpen en te doorgronden kun je kijken naar de typische rollen die in elk systeem voorkomen.
Rollen in een familiesystemen
In een gezond systeem is er een natuurlijke verhouding tussen hiërarchie, evenwicht en verbinding. De ouders staan bovenin de fontein, dan het oudste kind, en daaronder de jongere kinderen. De ouders beschermen de kinderen en de kinderen groeien op in een veilige omgeving. In het ideale plaatje is iedereen op zijn plek en voelt zich daar goed bij. In de praktijk is er echter zelden zo’n ideaal plaatje. Een functioneel systeem is in de regel eerder disfunctioneel. De rollen van het traditionele gezin worden dan omgezet in disfunctionele rollen. Deze rollen worden in vaak treffend beschreven in narcistische familiesystemen. Dit komt overigens vaker voor dan je wellicht zou denken.
Schaamte in disfunctionele systemen
In een familiesysteem is schaamte een voedingsbodem voor scheve verhoudingen. De te verhullen schaamte bepaalt in grote maten de scheefgroei in de familierollen. In extreme vorm is schaamte-verhulling zichtbaar in Narcisme. Gebaseerd op schaamte, is narcisme het masker waarmee schaamte onderdrukt wordt. Dit masker wordt vaak gepersonifieerd in de rol van één of beide ouders. Een narcistische ouder speelt vervolgens de hoofdrol in een disfunctioneel gezin. De rollen om hem of haar heen zijn schikkend. Laten we kijken naar de hiërarchie in een disfunctioneel narcistisch rollenspel. Deze rolverdeling is overigens ook weer op bedrijven en organisaties toepasbaar.
- De narcistische ouder
- De enabling ouder (instaatsteller)
- Het gouden kind
- Het verloren kind
- Flying Monkeys (de informanten)
- De Scapegoat (zondebok)
De narcistische ouder
Dit kan zowel de vader als de moeder zijn. Iemand waarbij schaamte zo diep gaat en heeft moeten overleven met een masker. Een ouder met een narcistische persoonlijkheid is in staat om alle gezinsleden naar zijn hand te zetten. Dit gebeurt vaak via manipulatie, verdeel-en-heers tactieken en het spelen van het slachtoffer. De angst voor deze ouder is groot bij de meeste gezinsleden.
De instaat stellende ouder
De enabler stelt de narcist in staat om het gezin te manipuleren. Dit is de rol van de souffleur, die zelf belang heeft bij het spelen van de tweede viool. Het is namelijk veilig om niet de dominante ouder te spelen maar de ‘onschuldige‘ ouder. Deze rol speelt de onzichtbare, afwezige ouder, die vrij van blaam blijft. Hij kan echter het gevoel van verraad oproepen bij de kinderen die het systeem gaan doorzien.
Het gouden kind
Dit kind wordt voorgetrokken omdat het nu eenmaal getalenteerder, begaafder, slimmer, knapper etc. is dan de rest. Het is het kind dat wel mag studeren, grotere cadeaus krijgt, complimenten krijgt en waarmee opgeschept wordt in de buitenwereld. Het lijkt een leuke rol maar kan heel verstikkend werken omdat dit kind het verlengstuk is van de narcistische ouder. Dit kind kan de schaamte van de narcistische ouder helpen verhullen. Het kind dat kan studeren als de ouder schaamte heeft dat hij dat niet kon.
Het verloren kind
Dit kind loopt er verloren bij. Het is niet het gouden kind, noch de rebellerende scapegoat. Dit kind staat in het midden en houdt zichzelf staande door niet in de vuurlinie te staan. Het representeert in alle eerlijkheid de leegte die er zich in werkelijkheid afspeelt in een disfunctioneel gezin.
De Flying Monkey
De informant. Dit is een rol die ingevuld wordt afgewisseld. Een soort joker. De informant is in dienst van de narcist die de enige is die deze rol niet speelt. De informant haalt informatie bij de dissidenten. Iemand die dreigt het systeem te ontmaskeren is een gevaar voor een disfunctioneel systeem. De narcist stuurt andere af op de dissident om te informeren naar zijn strategie. De flying monkey, de informant wordt ook wel een spion genoemd. Het is het familielid dat opeens contact met je zoekt. Niet om te informeren hoe het met je is maar om te informeren waarom je je tegen de narcist verzet.
De Scapegoat
De rol van de rebel die het systeem doorziet en wil veranderen. De narcistische ouder heeft een zware dobber aan dit kind dat tegen de zere schenen aanschopt. Dit kind wil vernieuwing maar dat wordt niet in dank afgenomen. De scapegoat vormt een gevaar voor de narcistische ouder omdat dit kind ook naar buiten dreigt te treden met de familiegeheimen. De scapegoat is de enige die sterk genoeg is om de schaamte niet aan te nemen en door te geven.
De schaamte van het familiesysteem
Juist bij de laatste rol wordt zichtbaar hoe schaamte in een familiesysteem vastgehouden en beschermd wordt. De scapegoat, de zondebok, is met zijn rebelse houding in staat om de schaamte van de familie te ontmaskeren. Hoewel je zou denken dat het een zwakke schakel is, is het tegenovergestelde waar. Deze rol is vaak weggelegd voor het kind dat geestelijk sterker is dan zijn ouders. De scapegoat is door zijn kracht een bedreiging en daardoor doelwit voor de schuld en schaamte van de familie. Het is immers voor een narcist eenvoudiger om zijn eigen schaduw te projecteren op een ander dan het zelf te verwerken. Dat die ander een kind is in het eigen gezin is daarbij ondergeschikt. De projectie van de schaamte is sterker dan de liefde voor het kind. De grootste pijn van de zondebok is dat niet alleen de narcistische ouder zich tegen hem zal keren maar ook de rest van de familie tegen hem wordt opgezet. De scapegoat komt vaak alleen te staan en komt er achter dat de meeste familieleden liever kiezen voor (schijn)veiligheid in plaats van voor hem op te komen.
Hoewel het de meest pijnlijke rol is in een systeem, kan het ook de meest belonende rol zijn. Dit lijkt op het eerste gezicht moeilijk in te zien. Hoe kan het dat een kind dat door de hele familie beschaamd wordt, dat overleeft? De rol van de zondebok kan zowel negatief als positief uitpakken. De taak van de scapegoat is om zijn eigen weg te gaan, er zit niets anders op. Blijft hij zich echter opofferen om een disfunctioneel systeem in stand te houden, dan zal hij uiteindelijk zichzelf verstikken. De taak van de zondebok is om ook echt daadwerkelijk vernieuwing te brengen, hij is de enige die uit kan breken.
Bert Hellinger
“The So-called ‘Black Sheep’ of the family are, in fact, seekers of liberation roads for the family tree. Those members of the tree who do not adapt to the rules or traditions of the family system, those who were constantly seeking to revolutionize beliefs, going in contrast to roads marked by family traditions, those criticized, tried and even rejected, those, by General, they are called to release the tree of repetitive stories that frustrate entire generations.
The ‘Black Sheep’, those who do not adapt, those who scream rebel, repair, detoxify and create a new and blooming branch… countless unfulfilled desires, unfulfilled dreams, frustrated talents of our ancestors manifest themselves in their rebellion looking to take place.
The family tree, by inertia, will want to continue to maintain the castrating and toxic course of its trunk, which makes its task difficult and conflicting… that no one makes you doubt, take care of your ‘rarity’ as the most precious flower of Your Tree.
You are the dream of all your ancestors”
~Bert Hellinger